...कायो तथा याति विनास भावम |

# # #

     रात्रीचा एक वाजला होता. खिडकीच्या बाहेर भयाण शांतता.

     माझी बोटं की बोर्ड वर टक - टक करत होती. मी त्या गूढ शांततेत वाचायला काही इंटरेस्टिंग मिळतंय का ते आंतरजालावर (Internet) वर शोधत होतो. मला झेन को-आन्स (Koan) वाचायला आवडतात. को - आन्स म्हणजे जपानी बुद्धिझम मधील छोटीशी गोष्टवजा कोडी किंवा कोडीवजा गोष्ट, जी वरवर अर्थहीन वाटतात पण त्यावर चिंतन केल्यास, त्या कोड्याशी एकरूप झाल्यास, त्यातलं मर्म, central principle झेन चा अभ्यासक अनुभूत करू शकतो. ते इतरांना समजावून सांगता येईलच याची No Guarantee. तसं ही "झेन" हा तत्वज्ञानाचा, तात्त्विक चर्चा करून निष्कर्ष काढण्याचा विषय नाहीच. मुळातच तो intellect पासून चार हात लांब असणारा विषय आहे, केवळ आणि केवळ अनुभूती यावर आधारित अशी ही जीवन पद्धती आहे.

     मुळातच झेन मनुष्याला तात्त्विक चिंतनातून बाहेर पडून अनुभूतीच्या जगात घेऊन जाते. आणि ते तसंच असायला हवं. आजकाल नुसती धर्मावर चर्चा सुरु आहे. धर्माचा सराव कोणी करत नाही. झेन हा आजच्या काळातला सर्वात लागू पडणारा धर्म आहे.

     तर हे को - आन्स वर्षानुवर्षे झेन मास्टर्स कडून त्यांच्या शिष्यांना एखादं principle खरंच समजलं आहे का, याची खातरजमा करण्यासाठी सांगितले जायचे. जेव्ह्या त्या को - आन मधील आणि तुमच्यातील द्वित्व संपेल, तेव्हा उत्तर तुमच्या हातात असेल. म्हणजे मलाही त्यातलं फारसं कळतं, अशातला भाग नाहीच. पण एक कुतूहलापोटी म्हणा, किंवा घरच्या  वातावरणामुळे म्हणा, मला या विषयात रस आहे.

     उदाहरणादाखल एखादं कोआन सांगायचं झालं तर मला हे नक्कीच आवडेल -

     झेन मास्टर विचारतात, "एका हाताच्या टाळीचा कसला आवाज होतो?" (The sound of one hand clapping)

     आता "डोक्याने" विचार केल्यास असं वाटेल, की एका हाताने कशी टाळी वाजेल? विचारणारा बहुधा हुकलेला असावा. पण जर या कोआनशी एकरूप झाल्यास हळू हळू असं लक्षात येईल, की एका हाताची टाळी, आणि तिचा आवाज याचा संबंध "एका हाताची टाळी" या उक्तीशी आहे. "एका हाताची टाळी" याचा आवाज "एका हाताची टाळी" असाच होतो. एका हाताची टाळी हे केवळ एक लेबल झालं. वस्तुतः तिथे हातही नाही आणि टाळीही. एक हात आणि टाळी या तुमच्या डोक्यातल्या कल्पना आहेत. आणि तुम्ही पूर्वानुभवाच्या आधारावर आणि संस्कारांमुळे गोंधळून जाऊन या पेचात अडकत आहात. ही सगळी साब्जेक्टीव्हीटी ची गम्मत आहे. ओब्जेक्टीव रियालिटी चा विचार केल्यास काहीच तसं खरं अस्तित्वात नाही हे लक्षात येतं.

     अजून एक म्हणजे "everybody is nobody" म्हणजे "प्रत्येकजण कुणीही नाही" हेही एक असंच कोडं आहे. वर्षानुवर्षे केलेल्या ध्यानामुळे मेंदूमधील काळ-ठिकाण (Time-Space) चं भान ठेवणारा भाग हा हळूहळू लहान होत जातो. कारण शून्यावस्थेत काळ-वेळ-अंतर-ठिकाण या सगळ्यापासून माणूस दूर असतो. सततच्या सरावाने मग काळ-वेळ-अंतर-ठिकाण यामुळे भासमान होत असलेली "मी" ची कल्पना हळूहळू धूसर होत जाते. यालाच "स्व-नाश" (Self Destruction) असं म्हणतात. म्हणजे "मी" हा जो काही भास आहे तो एकदा नाहीसा झाला कि मग, या "मी" शी जोडल्या गेलेल्या सर्व गोष्टी निरर्थक होतात. माझं सुख, माझं दुख. सर्व नाश पावून मन एका समान (Equanimous) पातळीवर स्थिर होतं. म्हणजे "मी" हा "मी" नाहीच, हे एकदा प्रतीत झालं, कि, कुणीच कुणी नाही हेही लक्षात येतं, "मी" आणि "जग" यातील फरक संपून जातो आणि माणूस स्वतः व भोवताल (self and surrounding) मधील फरक केवळ एक भास आहे हे लक्षात घेतो, आणि "हे विश्वचि
माझे घर" ही उक्ती सार्थ होते. Everything is it's non - self - म्हणजे कोणतीही गोष्ट ती स्वतः नसते. हे लक्षात येतं. म्हणजे हे -  कोणीच कोणी नाही. (Everybody is nobody)

अगदी याच कल्पनेवर एक मूळ पाली वाक्य येतं ते म्हणजे पुप्फ-पूजा मध्ये (पुष्प-पूजा) "पुप्फे मिलायाती यथा इदं मी, कायो तथा याती विनासभावं |" स्व या कल्पनेच्या नाशाला "विनास" म्हटलं गेलं आहे. म्हणजे ज्याप्रमाणे ही फुले एकदिवस वाळून जातात, त्याप्रमाणे माझ्या शरीरात हा विनासभाव येऊ दे... अशी ती प्रार्थना आहे.

# # #