# # # # #
विज्ञाननिष्ठ जगात जगत असताना विज्ञानाच्या मर्यादा सुद्धा लक्षात घेणं गरजेचं आहे,
विज्ञानात एखादी गोष्ट सिद्ध करण्यासाठी प्रयोग असतात, आणि प्रयोगातून निघालेले निष्कर्ष एखाद्या घटनेचा कार्य-कारण भाव स्पष्ट करत असतात. पण हे निष्कर्ष आपण आपल्या पाच ज्ञानेंद्रियांमार्फत मिळालेल्या माहितीच्या आधारे काढत असतो. पण खरंच ही माहिती पुरेशी आहे? कान - ध्वनी, डोळे - प्रकाश, त्वचा - स्पर्श, नाक - गंध आणि जीभ - चव या पाच परिमाणांव्यतिरिक्त वस्तूची, पदार्थाची, घटनेची इतर परिमाणे असू शकतात आणि केवळ ते अवयव मनुष्याकडे नसल्याने आपल्याला त्या परिमाणांची जाणीव नसली तर? आता काही लोक म्हणतील आपल्याकडे अद्ययावत मोजमाप करणारी यंत्रे आहेत पण ही यंत्रे केवळ पाच ज्ञानेंद्रियांची एक्सटेन्शन्स आहेत. एखादं जाणिवेत नसलेलं परिमाण ती कशी सांगू शकतील? कारण माहितीचा संकलक शेवटी मेंदू आहे आणि मेंदू फक्त ज्ञानेंद्रियांपासून येणारी माहिती गोळा करू शकतो.
एक फार रंजक काल्पनिक कथा आहे. कुठे वाचली ते आठवत नाही. संपूर्ण काल्पनिक आहे. एकदा एका वैमानिकाचे विमान हिमालयात कुठेतरी कोसळले. त्यातून वैमानिक कसाबसा वाचला आणि बाहेर आला. बाहेर येऊन त्याने पाहिलं, त्याच्या आजूबाजूला विचित्र लोक होते. त्यांना डोळेच नव्हते. डोळ्यांच्या जागी मांस होते. पडलेल्या विमानाचा आवाज ऐकून ते गोळा झाले होते. वैमानिकाने त्यांच्याशी बोलण्याचा प्रयत्न केला तर त्यांना चक्क वैमानिकाची भाषा अवगत होती. त्याला ते आपल्या गावाच्या मुख्य ठिकाणी घेऊन गेले. बोलताना वैमानिकाला कळलं की त्यांना दिवस, रात्र, उजेड, रंग याविषयी काडीचीही माहिती नाही. वैमानिकाने त्यांना दिवस - रात्र काय असतात आणि रंग काय असतात ते सांगायचा प्रयत्न केला. त्यांना काहीही समजलं नाही. त्यांनी शेवटी वैमानिकाला वेडं ठरवलं कारण डोळेच नसल्याने त्यांच्या शब्दकोशात सुद्धा वैमानिक बोलत असलेले शब्द नव्हते. शेवटी वैमानिकाने तो नाद सोडून दिला आणि त्यांच्याप्रमाणेच जगू लागला. गोष्ट इथे संपली.
माहितीची देवाण घेवाण करण्याचे साधन म्हणजे भाषा. भाषा हे विचारांचं आदान - प्रदान करण्याचं एक अपुरं साधन आहे. कारण यात संवेदनांच्या आणि भावनांच्या स्वरूपात असणाऱ्या विचारांचं स्वरयंत्राद्वारे आधी एका ध्वनी मध्ये रूपांतर केलं. लिहिताना त्याचंच एका चित्रात किंवा चिन्हात रूपांतर केलं जातं. या ध्वनी किंवा चिन्हाला आपण अक्षरं आणि शब्द म्हणतो. कितीही केलं तरी कुठल्याही भाषेचा शब्दसंचय हा सीमित आहे. आणि नवीन शब्द निर्माण करण्याची प्रक्रिया किचकट आणि नॉन-स्टॅंडर्ड अशी आहे. अशा कित्येक भावना आहेत ज्या ध्वनी किंवा चिन्हामार्फत व्यक्त करता येत नाहीत. त्याला आपण इंट्रीन्सिक नॉलेज (intrinsic knowledge)/अंतर्गत माहिती म्हणतो. ही माहिती आपल्याला कधीच कुणाशी बोलता किंवा कम्युनिकेट करता येऊ शकत नाही. उदा. गुलाबाचा सुगंध कसा असतो हे तुम्ही इतरांना कधीच कुठल्याच भाषेत समजावून सांगू शकत नाही. त्यासाठी त्या व्यक्तीला स्वतः गुलाबाच्या फुलाजवळ नाक नेणं गरजेचं आहे, अगदी तसंच कोणताही आध्यात्मिक अनुभव जसं की समाधी, निर्वाण हे फक्त आणि फक्त त्या व्यक्तीलाच जाणवू शकतं. त्यामुळेच अशा गोष्टींना वैज्ञानिक आधार असत नाही. कारण विज्ञान फक्त शब्दात व्यक्त होणारी माहिती (Extrinsic Knowledge) देऊ शकतं.
आपणही कदाचित अशीच माणसे आहोत. विश्व काय आहे याचे संपूर्ण ज्ञान कदाचित आपल्याला कधीही होऊ शकणार नाही कारण मोजून पाच ज्ञानेंद्रिये शरीरात आहेत ज्यायोगे पृथ्वीवर आपण आजपर्यंत तरी आरामात जगू शकतो. पण अशी अनेक निनावी परिमाणे केवळ ती-ती इंद्रिये नसल्याने आपल्या जाणिवेच्या कक्षेत नाहीत आणि कधी येऊही शकणार नाहीत.
# # # # #
