कललेल्या उन्हाच्या आठवणी...

# # #

www.roserambles.org

    कुंद झालेल्या पावसाळी वातावरणानंतर पडलेल्या स्वच्छ उन्हाचा रंग कोणता? गेले दोन चार पावसाळे मला ह्या कललेल्या उन्हाचा मोह पडला आहे. मे - जून चं कडक ऊन वेगळं, पण हे ऑगस्ट सप्टेंबर च थोडंस हळुवारलेलं, झुकलेलं ऊन मला भलतंच आवडतं. असं वाटतं की, उन्हाचंही वय होऊन त्यात उतारवयाचा एक मऊसूतपणा आला आहे. दिवसच्या दिवस मग असे कोवळ्या उन्हाशी सलगी करत लागिरे होत जातात. आणि मग हळूहळू जाणवतं, कि रात्र आता सातच्या सुमारास होऊ लागली आहे. पूर्वी सहाच्या दरम्यान पडणाऱ्या कडक उन्हाची झळ मग कमी होत जाते. 

     अशा एखाद्या स्तब्ध, सावळ्या संध्याकाळी मी शांत निर्जन रस्त्याकडे पाहत गॅलरीत थांबतो. समोर रेशमी लालसर आकाशातून डोकावणारं पुरातन झळाळतं ऊन, आणि हातात वाफाळता कॉफीचा कप. दिवसभराचा  शीण त्या कॉफी च्या प्रत्येक घोटासोबत आणि खमंग सुगंधासमवेत कमी होत जात आहे. दूरवरून पढल्या जाणाऱ्या दुआ चे त्रोटक आवाज कानावर येतात... "ऐ अल्लाह, हमारी तौबा कुबूल फर्मा, और हमारे गुनाहों को माफ फर्मा दे... ऐ अल्लाह, जो गुनाह जानकर किये है उन्हे भी माफ फर्मा, अंजान मे हुए है उन्हे भी माफ फर्मा...हमें हर काम में उनके बतायें हुए तरिके पे चलने कि तौफिक अता फर्मा...  ऐ अल्लाह मौत तक मेरे ईमान की हिफाजत फर्मा... ऐ अल्लाह हमारी बीमारियो को शिफा दे, मेरे हाल पे रेहम कर, मुझे अमानो - अमान में  रख. मेरी रिझाकत मे बरकत दे... ऐ अल्लाह इस दुआ को जिन्होने शय किया उन्हे, उनके आल -औलाद और वालीदीन को जन्नत मे बुलंद दर्जा अता फर्मा..." ऐकत ऐकत मीही शांत होत जातो... "मौत तक मेरे ईमान की हिफाजत फर्मा..." मनुष्याच्या पतनशील स्वभावाचे किती सूक्ष्म निरीक्षण करून हे लिहिलं गेलं असेल याचा मी विचार करत राहतो. "बीमारियो को शीफा..." ज्या गोष्टी आपल्या आवाक्यात नाहीत त्या सगळ्या गोष्टींची देवाकडे याचना केली जाते. मी नेहमी ह्या दुआ ऐकून विचारात पडतो... शेवटी जगण्यासाठी लागणाऱ्या या सगळ्या साध्या गोष्टी पण आपला त्यावर काहीही कंट्रोल नाही. गरीब असो व श्रीमंत... दुआ सगळ्यांसाठी सारखीच लागू पडते... दुआ चं हे सार्वजनिक, सार्वकालिक असणंही किती काही शिकवून जातं .... 

     वातावरण मग शांत होत जातं. पक्षी किलबिल करत बाजूच्या झाडांवरती गोळा होतात. आणि उजेड कमी होत जाऊन मग झाडांच्याही नुसत्याच मग आउटलाईन्स दिसत राहतात. मी ट्रॅक्स आणि रनिंग शूज घालून सायकल वर टांग टाकून निघतो. रस्त्यात ही भली मोठी माणसांची गर्दी... वाट काढत मग तळ्याकाठी पोहोचतो. सायकल उभी करून सभोवतालच्या सुसह्य अंधाराची व्याप्ती मनात सामावत पळायला सुरुवात करतो. एक - एक - दोन - दोन. पाय, श्वास आणि उच्छवास यांची एक लय आपोआप तयार झाली की मन ऑटो-पायलट मोड मध्ये जातं. त्यात एन्डॉर्फिन्स मुळे एक हाय मिळाली की, त्या धुंदीत दोनाचे चार राउंड झाले तरी कळत नाही. मन-शरीर एक ऊर्जा होऊन जातं.

    परतीच्या वाटेवर मग लकी हॉटेलात चहासाठी थांबणं. रात्री आठ वाजताही चहा प्यायला भरभरून पब्लिक हजर. त्यांची संभाषणे कानावर येत राहतात. "क्या करें ? मारे पोट्टेकु ? ऐसा नई करना ना जी, हाथां-पावांपर मारना, पीठ पे मारना, सिर पे नई मारना जी ..." कुणी विशीतला त्रस्त बाप दुसऱ्या बापाला आपल्या कार्ट्यांबाबतचे फ्रस्ट्रेशन्स सांगत असतो. कुणी आपले कामावर बॉस सोबत झालेले "लफडे" दुसऱ्याला सांगत असतो... "नेनु चेप्प्यानु... रे पोट्टोडा, ओका झापड इस्ते पापड अयिपोताव रा... हावलेगाडू..." (मराठी भाषांतर - मी म्हणालो, अरे बुटक्या, एक झापड मारली तर पापड होशील की रे... येडछाप कुठला..." ) कुणी कॉलेज स्टुडंट दुसऱ्याला सांगत असतो, "डूड, आय हेट दिस वेदर. आय डोन्ट लाईक इट व्हेन इट्स कॉन्स्टंटली रेनींग..." दुसरा "डूड" ही तेव्हढ्यापुरता वर पाहतो, "या.. मी नीदर.." एवढच करून परत मोबाईल मध्ये गुंतून जातो. कुणी पांढऱ्यास्वच्छ झब्बा-कुर्त्यातला, दाढीवाला, शांत-समाधानी बाप सांगत असतो, "परसोच गल्फ मे दामाद के यहा जाके आया.. अलहमदुलिल्लाह सब खैरीयत बरकत है..." आपल्यालाही ऐकून मग बरं वाटतं... सरतेशेवटी चहा आणि दोन उस्मानिया संपले की ठरल्याप्रमाणे वेटर पैसे घ्यायला येतो. उस्मानिया हे इथे मिळणाऱ्या नान कटाईचं नाव आहे. 

     श्रावणातल्या अश्या मंतरलेल्या दिवसांची ओढ सांगायची म्हटली तर बरंच काही सांगता येईल. आल्हाददायक दिवस आणि गंधाली बनून येणाऱ्या रात्री यांची लागीर भलतीच दाट होत जाते. असं वाटतं की या सगळ्या आठवणी गोळा कराव्यात आणि त्यांना नाव देऊन एका कुपीत बंद करून जपून ठेवाव्यात. न जाणो, या अस्तित्वावर पसरलेल्या आयुष्य नावाच्या संकल्पनेला समृद्ध करायला कधीकाळी त्या कमी येतील... 

...कायो तथा याति विनास भावम |

# # #

     रात्रीचा एक वाजला होता. खिडकीच्या बाहेर भयाण शांतता.

     माझी बोटं की बोर्ड वर टक - टक करत होती. मी त्या गूढ शांततेत वाचायला काही इंटरेस्टिंग मिळतंय का ते आंतरजालावर (Internet) वर शोधत होतो. मला झेन को-आन्स (Koan) वाचायला आवडतात. को - आन्स म्हणजे जपानी बुद्धिझम मधील छोटीशी गोष्टवजा कोडी किंवा कोडीवजा गोष्ट, जी वरवर अर्थहीन वाटतात पण त्यावर चिंतन केल्यास, त्या कोड्याशी एकरूप झाल्यास, त्यातलं मर्म, central principle झेन चा अभ्यासक अनुभूत करू शकतो. ते इतरांना समजावून सांगता येईलच याची No Guarantee. तसं ही "झेन" हा तत्वज्ञानाचा, तात्त्विक चर्चा करून निष्कर्ष काढण्याचा विषय नाहीच. मुळातच तो intellect पासून चार हात लांब असणारा विषय आहे, केवळ आणि केवळ अनुभूती यावर आधारित अशी ही जीवन पद्धती आहे.

     मुळातच झेन मनुष्याला तात्त्विक चिंतनातून बाहेर पडून अनुभूतीच्या जगात घेऊन जाते. आणि ते तसंच असायला हवं. आजकाल नुसती धर्मावर चर्चा सुरु आहे. धर्माचा सराव कोणी करत नाही. झेन हा आजच्या काळातला सर्वात लागू पडणारा धर्म आहे.

     तर हे को - आन्स वर्षानुवर्षे झेन मास्टर्स कडून त्यांच्या शिष्यांना एखादं principle खरंच समजलं आहे का, याची खातरजमा करण्यासाठी सांगितले जायचे. जेव्ह्या त्या को - आन मधील आणि तुमच्यातील द्वित्व संपेल, तेव्हा उत्तर तुमच्या हातात असेल. म्हणजे मलाही त्यातलं फारसं कळतं, अशातला भाग नाहीच. पण एक कुतूहलापोटी म्हणा, किंवा घरच्या  वातावरणामुळे म्हणा, मला या विषयात रस आहे.

     उदाहरणादाखल एखादं कोआन सांगायचं झालं तर मला हे नक्कीच आवडेल -

     झेन मास्टर विचारतात, "एका हाताच्या टाळीचा कसला आवाज होतो?" (The sound of one hand clapping)

     आता "डोक्याने" विचार केल्यास असं वाटेल, की एका हाताने कशी टाळी वाजेल? विचारणारा बहुधा हुकलेला असावा. पण जर या कोआनशी एकरूप झाल्यास हळू हळू असं लक्षात येईल, की एका हाताची टाळी, आणि तिचा आवाज याचा संबंध "एका हाताची टाळी" या उक्तीशी आहे. "एका हाताची टाळी" याचा आवाज "एका हाताची टाळी" असाच होतो. एका हाताची टाळी हे केवळ एक लेबल झालं. वस्तुतः तिथे हातही नाही आणि टाळीही. एक हात आणि टाळी या तुमच्या डोक्यातल्या कल्पना आहेत. आणि तुम्ही पूर्वानुभवाच्या आधारावर आणि संस्कारांमुळे गोंधळून जाऊन या पेचात अडकत आहात. ही सगळी साब्जेक्टीव्हीटी ची गम्मत आहे. ओब्जेक्टीव रियालिटी चा विचार केल्यास काहीच तसं खरं अस्तित्वात नाही हे लक्षात येतं.

     अजून एक म्हणजे "everybody is nobody" म्हणजे "प्रत्येकजण कुणीही नाही" हेही एक असंच कोडं आहे. वर्षानुवर्षे केलेल्या ध्यानामुळे मेंदूमधील काळ-ठिकाण (Time-Space) चं भान ठेवणारा भाग हा हळूहळू लहान होत जातो. कारण शून्यावस्थेत काळ-वेळ-अंतर-ठिकाण या सगळ्यापासून माणूस दूर असतो. सततच्या सरावाने मग काळ-वेळ-अंतर-ठिकाण यामुळे भासमान होत असलेली "मी" ची कल्पना हळूहळू धूसर होत जाते. यालाच "स्व-नाश" (Self Destruction) असं म्हणतात. म्हणजे "मी" हा जो काही भास आहे तो एकदा नाहीसा झाला कि मग, या "मी" शी जोडल्या गेलेल्या सर्व गोष्टी निरर्थक होतात. माझं सुख, माझं दुख. सर्व नाश पावून मन एका समान (Equanimous) पातळीवर स्थिर होतं. म्हणजे "मी" हा "मी" नाहीच, हे एकदा प्रतीत झालं, कि, कुणीच कुणी नाही हेही लक्षात येतं, "मी" आणि "जग" यातील फरक संपून जातो आणि माणूस स्वतः व भोवताल (self and surrounding) मधील फरक केवळ एक भास आहे हे लक्षात घेतो, आणि "हे विश्वचि
माझे घर" ही उक्ती सार्थ होते. Everything is it's non - self - म्हणजे कोणतीही गोष्ट ती स्वतः नसते. हे लक्षात येतं. म्हणजे हे -  कोणीच कोणी नाही. (Everybody is nobody)

अगदी याच कल्पनेवर एक मूळ पाली वाक्य येतं ते म्हणजे पुप्फ-पूजा मध्ये (पुष्प-पूजा) "पुप्फे मिलायाती यथा इदं मी, कायो तथा याती विनासभावं |" स्व या कल्पनेच्या नाशाला "विनास" म्हटलं गेलं आहे. म्हणजे ज्याप्रमाणे ही फुले एकदिवस वाळून जातात, त्याप्रमाणे माझ्या शरीरात हा विनासभाव येऊ दे... अशी ती प्रार्थना आहे.

# # #